Arabistanlı Lawrence

Thomas Edward, İngiliz-İrlandalı varlıklı bir aristokrat olan babası Thomas Chapman ve daha önceki karısından 4 çocuğuna bakan Sarah Lawrence ile yaşadıkları ilişkiden, 1888 yılında dünyaya gelmişti. Viktorya ve Edward döneminde yaşayan çağdaşlarının “gayrimeşru” olarak nitelenen doğumu yüzünden Lawrence daha başından uyumsuz bir tipti. Bu aile sırrından daha küçükken haberdar olup ortaya çıktığı takdirde toplumdan dışlanmaktan korkuyordu bu nedenle Oxford Tarih bölümünü birincilikle bitirmesine rağmen kendini hep toplumdan dışladı.

Kriket ve futbol gibi sporlara hiç ilgi duymazken, daha çok bireysel yapılan bisiklete binme, fotoğraf çekme ve arkeolojik kazılar yapmak gibi işleri tercih ediyordu. Geceleri çoğunlukla uyumuyor, anlaşılması güç Fransızca ve latince kitaplar okuyordu. Kendini büyük yoksulluğa alıştıracak şekilde yetiştiren Lawrence bir defasında kırk beş saat boyunca bir şey yememiş ve uyumamıştı. Delikanlılık çağında günde 160 km pedal çevirerek bisikletle Fransa’yı dolaşmıştı.

Lawrence ilk kez Ortadoğu coğrafyasına tez konusu olan Haçlı kalelerini araştırmak için ayak basmıştı. 1910 yılında mezun olduktan sonra 1914 yılına kadar burada arkeolojik kazılar yapmak için kaldı. Bu sırada yanında çalışan araplar vasıtasıyla arapçasını geliştirdi.

1914 Ağustos ayında savaş patlak verdiğinde Londra’daki genelkurmay başkanlığı coğrafya dairesine katıldı. İlk başta sivil memurken sonradan Teğmen rütbesi ile askere alındı. O yılın sonunda Kahire’de istihbarat subayı olarak çalıştı. Bu dönemi küçümseyici bir dille “Şişe temizleyen, kalemtıraş kullanan, dolma kalem temizleyen bir ofis elemanıydım.” diye yazdı. Ofis görevi ona sıkıcı geliyordu. Bir kardeşini batı cephesinde kaybetmesi ise ona suçluluk hissettirmeye başlamıştı. 1916 yılında başlayan arap isyanlarına katılarak bu sıkıcı ofis hayatından kurtulmak istiyordu. Böylece Ekim 1916’da, isyanın başladığı Hicaz’a, durumu değerlendirmeye giden İngiliz diplomatik heyetine eşlik etmek için 10 günlük izin aldı.

Hicaz’a vardığında Arapların Türkleri kutsal Mekke şehrinden çıkarmaya başladığını ve kraliyet donanmasını  desteğiyle, içinde bulunduğu heyetin kıyıya çıktığı Cidde de dahil birçok kızıdeniz limanının ele geçirildiğini gördü. Fakat medine etrafında halen 15.000 kadar Türk askeri varlığı bulunuyordu. Lawrence “devrimin” bittiği görüşündeydi lakin arapların iyi yönetilememesinden yakınıyordu. İsyanın kağıt üstündeki lideri, “arapların kralı” olmaya hevesli Mekke emiri şerif hüseyin’di. Ancak emir askeri operasyonlara katılamayacak kadar yaşlıydı. Oğulları Abdullah, Zeid ve Ali ise Lawrence üzerinde iyi izlenim bırakmamıştı. Geriye umut bağlanacak tek oğul Faysal kalmıştı. Faysal’ın kuvvetleri Avrupalıların gitmediği, denizden uzak bir bölgede bulunuyordu. Lawrence, Faysal ile görüşmek için deve üzerinde birkaç rehber eşliğinde yolculuğa çıktı. İlk kez arap kıyafetini bu yolculukta giyen Lawrence’ın sıcak yüzünden derisinde kabarcıklar çıkmış gözleri acımıştı. Yolculuk boyunca sadece mayasız ekmek hamuru tüketiyordu lakin bunu hemen hemen her yerde yiyecekti.

Lawrence, 23 ekim 1916’da Faysal’ın yanına ulaştığında yorgunluktan bitmişti ama Arabistan’ı “özgürlüğüne kavuşturacak adamı bulduğum için mutluyum” diye yazacaktı. Peygamber soyundan gelen bu hiddetli, gururlu ve sabırsız adamla Lawrence iyi bir dost olmuşlardı.

Kral Faysal Paris barış konferansı sırasında

Lawrence’ın iddiası 50.000 bedeviyi etkili şekilde kullanmaktı. Onlar hakkında “Sert görünümlü bir sürü gibiydiler. Üstlerinde fişeklikle dolaşıyorlar, fırsat buldukça tüfeklerini ateşliyorlar.” Diye yazmıştı. Ancak Lawrence onların diğer tüm göçebe akıncı birlikler gibi disiplinsizliğinden ve birbirleriyle olan uyumsuzluğundan yakınmıştı. Ona göre düzgünce sipere yerleşmiş Türk askeri, araplardan oluşan bir orduyu kısa sürede yok ederdi. Hele ki, meydan muharebesinde arapların vereceği zayiat dehşet derecede korkunç olurdu.

 Diğer İngiliz subayları da aynı gözlemlerde bulunmuş ve savaş gücü bakımından arapların işe yaramadığı sonucuna varmıştı. Birçoğu Türkleri Arabistan'dan çıkartmaları için İngiliz düzenli birlikleri istiyordu. Lawrence, hristiyan askerlerin varlığı nedeniyle arapların moralinin bozulacağına inandığı için bu fikre kesinlikle karşı çıkıyordu. Lawrence'a göre Arapların en iyi iş göreceği taktik Gerilla Harbi idi zira araplar toplu olarak göz korkutamıyor, takım ruhları yok ve birbirlerine güven duymuyorlardı. Birlik ne kadar küçük olursa yönetilmesi ve performansı daha iyi olacaktı. 1000 kişilik bir arap gücünün Türklerin karşısında ezilmesi yerine, 5 veya 10 kişilik küçük gruplarla Türkleri etkisiz kılabilirlerdi.

Lawrence, Türklerin Arap yarımadası ile olan can damarı olan Hicaz demir yolunu hedef seçmişti. Lawrence, Arapların "Elle tutulmaz, gözle görülmez, önü veya sonu olmayan, gaz gibi sürüklenen bir kütle" olacağına ant içmişti. Türkleri yenmek bıçakla çorba içmek kadar zor olacaktı.

Lawrence daha önce hiç askeri eğitim almamıştı ama "Askeri teoriyi aşağı yukarı okudum." Demiştir. Şimdi okuduklarını ve kendini zorladığı anları hatırlaması gerekecekti.

Şam-Medine arası Hicaz demir yolu haritası 1908

Lawrence ilk dersini, 25 mart 1917 pazartesi sabahı saat 07:50'de, çölde kurdukları kamptan Medine dışındaki bir tren istasyonuna yanındaki 30 adamıyla ile beraber hedefledikleri bir tren istasyonunda alacaktı.

28 Mart günü nihayet Ebu al Na'am tren istasyonuna varmışlardı. Türklerin hareketlerini gözlemlemek amacıyla kum ve yer yer çalı kaplı arazide kertenkele gibi hareket ettiler. Yapılan keşif sonrası Türk garnizonunda 390 piyade ve 25 keçi olduğunu gördüler. 29 Mart günü 300 kişilik makineli tüfek ve bir dağ topuna sahip olan Arap takviyelerde geldi. Her ne kadar Arapların Türkler kadar sayıları olsa da garnizonu ele geçiremezlerdi. Bunun yerine Lawrence gelecek olan tren ile istasyonu tahrip etmeye karar verdi. Gece yarısı demir yoluna mayın koymak için harekete geçti. Bedevilerin tırmanmayı becerememesi üzerine telgraf direğine kendi çıktı. Daha önceden dizanteri olması nedeniyle Lawrence halsizlikten 5 metre yere düştü ve yara bere içinde kaldı. Şafak sökerken bir saatlik uyku alan Lawrence topçu ateşine yetişti. Mermilerden biri lokomotifin yanına isabet edip onu yaktı. Makinist trenden ayrılıp uzaklaşmaya başladı. Tam o sırada tren yerleştirilen mayına doğru hızlıca ilerliyordu. Mayının üstüne geldiğinde büyük bir patlama olup, etrafı toz bulutu kapladı. Tren raylardan çıkmasına rağmen halen ilerliyordu. Lawrence lokomotife ateş açmayı düşünse dahi güvenilemez Arap nişancıları pusu için bekledikleri yeri, kısa süre önce terk edilen istasyona taarruz için terk etmişti. 

Lawrence daha sonra garnizonda bulunan 70 askeri şehit veya yaraladıklarını, kendilerin ise bir yaralı verdiklerini söylemişti.
Bu ilk baskından sonra Lawrence ve arap isyancılar raylara yerleştirdikleri patlayıcılar ile rayları ve trenleri imha etmeye devam etti. Bu tarz eylemlerin etkisi, münferit olaydan daha büyüktü. Yapılan her saldırı Türkleri siperlerden garnizonlara toplanıp kırsal alanları Araplara bırakıyordu. Türklerin halen Medine'yi ellerinde tuttukları doğruydu ama Türkler garnizona sıkışıp kalmıştı. Onları orada tutmak Mısır'da bir esir kampında tutmaktan daha ucuza mal oluyordu. Lawrence, Faysal'a dikkatlerini Medine'ye değil tüm Arabistan yarımadasına çevirmeyi istedi. Buradan Mısır'dan Filistin'e ilerleyen İngiliz ordusuyla bağlantı kurabilirlerdi.

Bugün halen yapılan baskınların izleri görülebilir. Hadiyah tren istasyonu.

Kuzeye ilerlemenin anahtarı, Kızıldeniz'de kalan son Türk ve süveyş kanalına yakın Akabe'nin ele geçirilmesiydi. Bir İngiliz Subayı çıkarma yapmayı teklif etti ancak bölgenin sarp ve tepelik olmasından dolayı Lawrence Gelibolu benzeri bir hezimet istemiyordu. Bunun üzerine Lawrence en iyi yolun gayrinizami Arapların iç kesimlerden ilerlemesi olduğuna karar verdi. Ancak bunun için yaklaşık 1000 kilometrelik bir çöl yolculuğu yapmaları gerekiyordu.
Lawrence 9 Mayıs 1917 tarihinde Vench limanından, üstlerine danışma zahmetine bile kalkışmadan yola çıktı. İlk başta yanındaki Arapların sayısı 50'yi geçmiyordu. Yanlarında 180 kilo altın ve 6 deve yüklü patlayıcı bulunuyordu. İki ay sonra, büyük bir kum fırtınası sırasında Lawrence, gelirken altın vererek topladığı 2000 kadar Arap ile Akabe'ye ulaştı. Lawrence, tren raylarına yerleştirdiği patlayıcılar ile onları tahrip etmişti. Akabe'de bulunan Türk garnizonuna saldıran Araplar, İngiliz donmasının da desteğiyle garnizonu ele geçirmiş, buradaki 300 Türk askerini bağıra çağıra şehit etmişlerdi.

Akabe saldırısı sırasında Lawrence bir deve üzerinde

Her yolculuğu sırasında hastalanan Lawrence, Akabe seferi sırasında da kıpkırmızı yanmış ve bitkin bir hal almış hatta 45 kilonun altına düşmüştü. Yine de başına 20.000 sterlin koyulmuş olmasına rağmen korkusu yoktu.
Sadece çatışmalar ve hastalığı onu bitirmiyordu aynı zamanda Araplar ondan bağımsızlık sözü istiyordu ancak İngiltere ve Fransa arasında Orta doğu'yu paylaşmak için gizlice yapılan Sykes-Picot anlaşmasından da haberdardı. Lawrence, Araplara yalan söyleyerek onların İngiltere için savaştığını gizliyordu.
Bunca sorun arasında, bugün Suriye toprakları içinde kalan Dera'da Lawrence 20-21 kasım 1917 gecesi Türkler tarafından yakalandı. Askerler onu yerel Türk komutanı Haşim bey'in yanına götürdüler. Haşim bey onu beyaz teni nedeniyle Çerkez zannetti ve ona bazı fantezilerini uygulamak istedi. Bu durum ile Lawrence direnmeye kalktı ancak askerler tarafından kötü şekilde dövüldü. Atıldığı derme çatma bir kulübeden kaçma olanağı vardı ama o yapmadı. Bu olayı Lawrence, yazmış olduğu "Bilgeliğin Yedi Sütunu" adlı kitabında bahsetmiştir. Tarihçi James Barr'a göre o tarihte Lawrence Dera'da bile değildi, bu olay sadece Lawrence'ın uydurması ve kendini tatmin etme isteğidir.
Lawrence'a göre bu olayın ardından kimse ile fiziki temastan tiksinir olmuş, bir daha kimseyle yakın bağ kuramamıştır.
1917 yılının son aylarında İngiliz komutan General Sir Edmund Allenby komutasındaki Mısır ordusu Türk savunmasını yarmayı başarmış, Kudüs kentine ilerliyordu. Kudüs 9 Aralık günü düşmüştü. Sonraki 11 ay Türkleri Arap yarımadası dışına atmakla geçmişti. Harekat 1 Ekim 1918 tarihinde Müttefiklerin coşkulu kalabalık eşliğinde Şam sokaklarına girmesiyle bitmişti.
Lawrence rehberliğindeki Araplar, Türkler arasındaki bağı koparmıştı bu sayede Osmanlı komutanları birliklerine yeterli ikmali sağlayamamıştı. Türklerin acımasız davranışlarına öfkeli Araplar birçok yerde Türkleri katletmişti. Lawrence bu olayları ya durdurmayı beceremedi ya da durdurmak istemedi.
Savaş sonrası Lawrence, Paris barış konferansından beklediği sonucu alamayınca hayal kırıklığı yaşadı. Fransızlar, Suriye ve Lübnan'ı, Britanya ise Filistin, Irak ve Mavera-i Ürdün'ü almıştı fakat Lawrence'a göre Arapların daha fazla yerde hakkı olmalıydı. Sömürge bakanlığında Winston Churchill ile beraber çalışarak Orta doğu haritasının yeniden şekillendirilmesinde önemli rol oynamaya devam etti. Churchill ile yaptığı görüşmelerde ve "Bilgeliğin yedi sütunu" adlı anılarında arkadaşı Faysal'ı övücü cümleler kullandı. Britanya'nın Araplara verdiği desteği esirgeyip onlara çok büyük bir borçlarının olduğundan bahsetti. Bu oyunları sonucu üç Osmanlı vilayetinin birleşimiyle oluşan Irak Devletinin kralı Faysal oldu.Arap milliyetçileriyle Siyonistlerin uyuşmadığına inanmayan Lawrence, Faysal'ı ailesinin Filistin hakkındaki görüşlerini değiştirmesi için ikna etti. Filistin 1922'de milletler meclisinin aldığı kararla Britanya mandası haline geldi. İngilizler burayı bir "Yahudi Ulusal Yurdu" haline getirmekte istekliydi.
Lawrence Sömürge bakanlığındaki işi bittikten sonra uzaklaşmayı tercih etti ancak Lowell Thomas adındaki girişimci şovmen ile bu pek mümkün olmadı. Thomas daha önce Lawrence ile Akabe'de tanışmıştı ve onun savaşa olan katkılarından etkilenmişti. Thomas daha sonra "Arabistanlı Lawrence" ismiyle bir konferans çıkarmıştı ama bu Lawrence'ın hoşuna gitmedi. Onun hoşuna gitmemesine rağmen konferans New York ve Londra'da tıka basa dolu salonlarda aylarca sürdü.

Lawrence, kendisini meşhur eden Lowell Thomas ile beraber.

                                                   

Çok göze batmaktan kaçınan Lawrence Kraliyet hava kuvvetlerinde kendi deyimiyle "çarkın bir dişlisi" olmuştu. Mahkeme kararıyla adını T.E. Shaw olarak değiştirdi. Özel hayatına yapılan taciz yüzünden "Basının canı cehenneme" diyordu. Basın Kraliyet hava kuvvetlerindeki yerini ifşa edince bu sefer Kraliyet tank birliğine geçti fakat daha sonra tekrar hava kuvvetlerine döndü.
Hava kuvvetlerinden ayrılan Lawrence Dorset'te küçük bir kır evine yerleşmişti. Çok istediği bir şekilde, köy yolunda motosikletiyle hızlıca giderken kaza yaptı ve 47 yaşında öldü. Winston Churchill, onun kaybını Britanya imparatorluğunun uzun yıllardan beri aldığı en büyük darbe olarak niteledi. Lawrence, Dera'da yaşadıkları sonrası herhangi biriyle ilişki yaşamamıştı.
Lawrence'ın en kalıcı etkisi gerilla savaşının etkili bir uygulayıcısı olarak birçok insana esin kaynağı olmasıydı. İyi bir yazar ve cin gibi mizah duygusuna sahip zeki ve bilgili Lawrence geleceğin Lawrence'ları için bir temeldi. "Benim en berbat kitabım" dediği Bilgeliğin yedi sütunu ölümünden sonra birçok baskı yapılmış ve bir edebiyat şaheseri olarak ün kazanmıştı. Bunun kısaltılmış versiyonu Çölde İsyan,daha hayattayken çoksatanlar arasına girmişti. Ayrıca makalelerinden ikisi askerlere hitap eden yazılardı.
Tüm bu aforizmaları o günlerden beri danışmanlık yapan bütün batılı askerler kullandılar. Özellikle "kendi başınıza... fazla çabalamayın" önerisi Irak savaşında bulunan amerikan ve ingiliz askerler arasında çokça tercih edildi. Verdiği öneriler isyancılar ile savaşanlar için değil bizzat isyancılar içindi. Lawrence hem düşmanının hemde müttefiklerinin eylemelerini anlamak için çaba sarf ederek empatiyi bir silah olarak kullanmıştı. Türklerden, "öğrenmek için kendimi onların arasında yüz kez tehlikeye attım," diye bahsedecekti.
Lawrence faal bir vücut ve düşünen bir bir kafanın seyrek rastlanır örneğiydi. Onun verdiği tavsiye ve örnekler halen kullanılmakta ve dünyanın değişmesinde rol oynamakta. Lawrence, dünya üzerinden geçip gitmesine rağmen Orta Doğu'da halen onun devam eden izleri görülebilir.